یکی از فاکتورهای پیشگیری از ابتلا به بیماری ها از منظر طب سنتی چگونگی هضم کامل غذاها در فرآیند گوارش است. زمانی بدن ما می تواند از غذاهایی که می خوریم بیشترین بهره را ببرد که عمل هضم به درستی انجام شود. چه بسا که اگر این فرآیند به درستی صورت نپذیرد، خود عامل به وجود آمدن بسیاری از بیماری ها می باشد.

عمل گوارش در مزاج های مختلف دارای کیفیت های متفاوتی می باشد. در این مقاله قصد داریم به طور کلی به بررسی مراحل عمل هضم و گوارش از منظر طب سنتی بپردازیم.

از علائم کامل نبودن عمل هضم و مشکل دستگاه گوارش می توان به خونریزی اعضای دستگاه گوارش، نفخ، یبوست، اسهال، سوزش سر دل، درد معده، حالت تهوع و استفراغ، درد شکم، مشکلات بلع و افزایش یا کاهش وزن اشاره کرد.

همانطور که عدم هضم کامل باعث به وجود آمدن بسیاری از بیماری ها می شود، برخی از بیماری ها نیز باعث اختلال در  عمل هضم می شوند. تعدادی از این بیماری ها عبارتند از یبوست مزمن، عدم تحمل غذا، سوزش سر دل، عدم تحمل لاکتوز، استفراغ، سنگ کیسه صفرا، بیماری التهابی روده، اسهال، سندروم روده تحریک پذیر، مشکلات مری مانند تنگی مری، مشکلات کبدی مانند نارسایی کبد، سیروز کبدی و انواع هپاتیت، پانکراتیت، مشکلات روده مانند پولیپ و سرطان، بیماری سلیاک، بیماری زخم معده، عفونت معده و رفلاکس معده.

مراحل هضم 

در طب سنتی 4 مرحله برای هضم (هضوم اربعه ) بیان شده است. هر کدام از این مراحل هضم های چهارگانه که به خوبی انجام نشوند یا حذف شوند و فضولاتش دفع نشود، شخص دچار بیماری می‌گردد. در پایان هر یک از این مراحل هضم، دو دسته مواد مفید و مواد زائد تولید می‌شود. مواد مفید برای طی مراحل بعدی هضم، به اندامی دیگر هدایت می‌شوند و مواد مضر یا زائد، از راهی مناسب، دفع می‌شوند.

مواد زائد گوارش اول همان مدفوع می باشد که از روده بزرگ دفع می شوند.

مواد زائد گوارش دوم یا همان ادرار از نفرون (کلیه)ها دفع می شود.

مواد زائد گوارش سوم و چهارم (عرق، چرک، مو، ناخن، ترشحات گوش و بینی و غیره) از راه‌های مختلف از بدن بیرون می‌روند.

در طب سنتی گفته شده که اگر بیماری به شما مراجعه کرد و بعد از بررسی دیدید نمی‌توانید بفهمید بیماری و مشکلش چیست، تنها کافی است چهار هضم و چهار دفع این شخص را مرتب کنید. آن وقت سلامتی کامل، به شخص برمی‌گردد. اکثر بیماری هایی که برای اشخاص پیدا می‌شود علتش این است که نقیصه‌ای در این چهار هضم یا چهار دفع ایجاد شده است.

دستگاه گوارش بدن انسان دستگاهی در میانه بدن است که وظیفه هضم مواد غذایی و جذب مواد مفید و دفع مواد زائد از بدن را دارد. این دستگاه که طول آن از دهان تا مقعد ادامه دارد شامل اندام‌هایی مثل: دهان، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ، لوزالمعده، کبد و کیسه صفرا است.

هضم اول: هضم معدی

این مرحله از ورود غذا به دهان شروع می شود و تا انتهای معده ادامه دارد. بعد از ورود غذا به دهان و بعدعمل جویدن و بلع انجام می شود، سپس  غذا وارد مری می شود و مری غذا را به کمک انقباضات عضلانی به نام پریستالسیس (peristalsis) به معده هدایت می‌کند.

یک عضله حلقوی در انتهای مری به نام اسفنکتر تحتانی مری (lower esophageal sphincter) زمانی که غذا به ورودی معده می رسد شل شده و اجازه ورود غذا به معده را می دهد و بلافاصله بد از ورود آن به معده این عضله منقبض و سفت می شود تا از برگشت محتویات معده به مری یا همان رفلاکس معده جلوگیری کند. رفلاکس معده که به سوزش سر دل شناخته می شود، در اثر شل شدن عضله اسفنکتر اتفاق می افتد.

خروجی حاصل از این مرحله مایعی به نام کیلوس (کیلوس به معنی پخته و رسیده باشد و به اصطلاح اطبا اولین طبخی را گویند که غذا در معده می یابد.) یا شیرابه معدی می باشد که وارد کبد می‌شود. همانطور که گفتیم مواد زائد و فضولات حاصل از این مرحله نیز  وارد روده کوچک و سپس روده بزرگ می‌شود و پس از جذب یکسری مواد مورد نیاز اضافات آن به صورت مدفوع خارج می‌شود.

روده کوچک از سه بخش اثنی عشر، ژژونوم و ایلئوم تشکیل شده است. روده کوچک یک لوله عضلانی با طول متوسط ۷-۶ متری است که با استفاده از آنزیم‌هایی که توسط پانکراس و صفرا از کبد آزاد می‌شود، غذا را تجزیه می‌کند.

دَوازدَهه یا اثنی عشر یا دئودنوم (duodenum) لوله‌ای توخالی و خمیده است که به عنوان اولین بخش روده کوچک، معده را به انتهای روده متصل می‌کند. این قسمت تا حد زیادی مسئول فرایند شکستن اجزای غذا به طور پیوسته تا پایان خروج غذا از روده کوچک است.

ژژونوم و ایلئوم در قسمت پایین روده عمدتا مسئول انتقال مواد مغذی به جریان خون و در نتیجه، جذب مواد مغذی در بدن هستند.

محتویات به صورت نیمه جامد به روده کوچک وارد می‌شود و به شکل مایع از این اندام خارج می‌شوند . ترکیب آب، صفرا، آنزیم‌ها و مخاط به تغییر شکل غذا کمک می‌کنند. هنگامی که مواد مغذی جذب شدند و مایع باقی مانده از فرایند هضم و جذب از روده کوچک عبور کرد وارد روده بزرگ می‌شود.

لوزالمعده وظیفه ترشح آنزیم‌های گوارشی و وارد کردن آن‌ها به قسمت اثنی‌عشر را بر عهده دارد. با ترشح این هورمون، مولکول‌های پروتئین، چربی و کربوهیدرات‌های غذا تجزیه می‌شوند. لوزالمعده همینطور وظیفه ترشح انسولین را بر عهده دارد. انسولین ترشح شده مستقیما وارد جریان خون می‌شود. این هورمون که از جنس پروتئین است، برای متابولیسم قند یا شکستن قند غذا است.

روده بزرگ یا کولون مسئول پردازش مواد زائد است تا تخلیه روده آسان و راحت صورت بگیرد. این لوله عضلانی با طولی در حدود ۱/۸ متر روده کوچک را به رکتوم یا راست روده متصل می‌کند. روده بزرگ از سکوم، کولون بالارونده (راست)، کولون عرضی (عرض) کولون نزولی (چپ) و کولون سیگموئید تشکیل شده است که به راست روده یا رکتوم متصل می‌شود.

مدفوع یا ضایعات باقی مانده از فرایند گوارش غذا ابتدا به صورت مایع و در نهایت، به صورت جامد از روده بزرگ به وسیله پریستالسیس خارج می‌شود. با عبور مدفوع از روده بزرگ، مقداری از آب بدن هم خارج می‌شود.

مدفوع در کولون سیگموئید که S شکل است، ذخیره شده تا زمانی که با حرکت توده‌ای روده، ضایعات طی یک یا دو بار در روز از بدن تخلیه شود. به طور معمول حدود ۳۶ ساعت طول می‌کشد تا مدفوع از روده بزرگ عبور کند.

عمده مدفوع از بقایای غذا و باکتری‌ها تشکیل شده است. این باکتری‌های خوب چندین عملکرد مفید را در بدن بر عهده دارند. پردازش مواد زائد و ذرات غذا برای آماده کردن آن‌ها برای دفع از بدن و همینطور محافظت از بدن در برابر باکتری‌های مضر از جمله این وظایف هستند. هنگامی که روده بزرگ نزولی پر از مدفوع می‌شود، محتویات خود را در رکتوم تخلیه می‌کند تا فرایند دفع (طی حرکت روده) آغاز شود.

اگر اولین مرحله هضم غذا در دهان یعنی جویدن به اندازه کافی و مخلوط نشدن با بزاق دهان درست انجام نشود عمل هضم تا انتهای هضم چهارم با مشکل روبرو خواهد شد. زیرا هیچ کدام از اعضای دستگاه گوارش توانایی دندان ها را برای خرد و له کردن غذاها مخصوصا غذاهای جامد و سفت را ندارند. این موادی که دستگاه گوارش از پس هضم آن ها برنیامده یا به سختی به شکل مدفوع دفع می شود یا در بدن می مانند و تولید بیماری می کنند.

از طرف دیگر غذای خرد و له شده باید به خوبی با بزاق دهان ترکیب شود. آنزیم‌های موجود در بزاق برای آغاز فرایند هضم چربی‌ها و قندهایی مثل نشاسته ضروری هستند. بزاق همچنین برای شکستن و تجزیه باقیمانده‌های غذا میان دندان‌ها و جلوگیری از خراب شدن و پوسیدگی دندان‌ها عاملی ضروری است. از دیگر وظایف بزاق مرطوب‌سازی و نرم کردن غذاها در دهان و آسان کردن جویدن و بلع غذا می‌باشد.

این مخلوط لیز شده توسط بزاق دهان، بعد از گذشتن از مری وارد معده می شود. همانطور که گفتیم حاصل از هضم معدی شیرابه ایست که به آن کیلوس گویند. این شیرابه برای ادامه مراحل هضم، به کبد می‌رود.

در این مرحله از هضم غذا معده به حرارت نیاز دارد، اما حرارت معده به تنهایی کافی نیست، بلکه حرارت اندام های دیگر که اطراف معده قرار دارند نیز آن را یاری می دهند، حرارت کبد که از سوی راست و از سوی چپ حرارت شریان ها که در سپرز یا طحال قرار دارند و از طرف بالا از دیافراگم (نام های دیگر دیافراگم در متون سنتی عبارتند از:  حجاب حاجز، پردهٔ دل، میان‌بند، واشامه و تراشامه) به حرارتی که از قلب به آن می رسد و از پشت، حرارت عضلات شکم، از همه سو معده را یاری می کنند تا تمام غذا پخته شود و تبدیل به کیلوس گردد.
هر غذا یا دارویی که در این حالت تأثیر گذار باشد، به همان حالت معروف است.

هر عمل یا خوراکی که به حرارت معده کمک کند عمل تولید کیلوس بهتر و کامل تر انجام می گیرد. اعمالی که باعث سردی معده شوند مانند نوشیدن آب سرد در حین و بعد از غذا خوردن نه تنها باعث اختلال در عملکرد معده می شوند بلکه تولید برخی بیماری ها را به دنبال خواهند داشت. در طب سنتی توصیه های فراوانی برای هر چه بهتر انجام شدن عمل هضم معدی وجود دارد. البته در این خصوص باید به مزاج هر فرد توجه کرد.

در نهایت این شیرابه یا همان کیلوس از راه روده‌بندها یا مزانتر، به کبد می‌رود. غذا بعد از دهان حدودا 2 تا ۴ ساعت در سر معده، 2 تا ۴ ساعت در قعر معده می ماند و بعد وارد کبد می شود.

هضم دوم: هضم کبدی

مرحله دوم هضم از کبد شروع می‌شود. یعنی وقتی کیلوس یا همان شیرابه معدی از طریق روده‌بندها یا مزانتر وارد کبد می شود، کبد روی ماده غذایی خام و نیمه آماده کار می‌کند تا آن را به اصطلاح بپزد و به چیزهایی به نام کیموس یا اخلاط تبدیل کند. پس محصول هضم معدی کیلوس و محصول هضم کبدی را کیموس گویند. محصول نهایی هضم کبدی، اخلاط چهارگانه صفرا، سودا، بلغم و دم است. همچنین ترکیب نهایی آن نیز خون آماده در رگ است.

از لحاظ ترتیب قرار گرفتن آنچه که رسوب می کند سوداست، روی آن لایه شفاف روشن و آب مانند است که همان بلغم است. روی آن لایه قرمز رنگ است که همان دم است و بر روی همه آن ها لایه ای کف مانند است که صفراست.

هر گاه کبد گرم تر باشد، کف کیموس بیشتر می شود، که بخش گرم تر آن را صفرای سوخته می نامند و اگر به غایت سوختگی خود برسد، به آن سودا می گویند. گرمای کبد باید طوری باشد که در پروردن کیموس که آن را ( هضم دوم ) می نامند، توانا باشد. اگر در این حالت اشکالی پیش آید و چیزی بماند که به خامی گراید، به آن بلغم می گویند. از این جا معلوم می شود که هر گاه مزاج کبد معتدل باشد، خون صافی به وجود می آید و صفرا و سودا که با وی متولد می شوند، طبیعی اند.

یا به عبارت دیگر  هر گاه که کبد به گرمی میل کند، صفرای بیشتر تولید می کند و هر گاه که بسیار گرم باشد، صفرای سوخته به وجود می آورد که به آن سودا می گویند. هر گاه که مزاج کبد سرد باشد، بلغم تولید می کند و هر گاه که بسیار سرد باشد، بلغمی فِسُرده به وجود می آورد که به آن سودا می گویند و آن مزاجی سرد و خشک است که به سبب عدم گوارش طعام، رطوبت غیر طبیعی تولید می کند، چنان که در جسم پیران به سبب سردی و خشکی مزاج و عدم گوارش تمام طعام این حالت روی می دهد؛ و تولید بلغم بیشتر در معده است و تولید صفرا و سودا بیشتر در کبد می باشد.

به همین دلیل است که مصرف غذاهای سرد رسوب خون را افزایش می دهد و لبنیات و ترشیجات و هر گونه مواد غذایی سردی بخش (ESR) خون یا همان سرعت رسوب گلبولهای قرمز خون را افزایش می دهد. هم چنین سیستم ایمنی بدن را مختل می کند و موجب بیماری های خودایمنی می شود.
وارد شدن طعام از معده به کبد و عبور آن در رگ های باریک کبد، بدون نوشیدن آب و مایعات ممکن نیست. لذا برای روان شدن کیموس و پخته شدن آن و تبدیل آن به خون، نوشیدن آب کافی ضروری است.

پس از آن خون وارد رگ می‌شود، شروع به چرخیدن در بدن می‌کند، فضولات آن هم به صورت ادرار به سمت کلیه و بعضی قسمت‌های دیگر می‌رود.

هضم سوم: هضم عروقی

مرحله سوم هضم، داخل عروق یا رگ ها است. بدین معنا که همین‌طور که خون داخل رگ می‌چرخد، یک سری کارها و فعل و انفعالاتی روی آن انجام می‌شود، آماده‌تر می‌شود تا به هر سلولی، خون مناسب آن اندام را ارائه بدهد. حاصل هضم سوم، ماده غذایی برای سلول‌ها است و فضولات آن به صورت عرق، چرک‌ها، خون قاعدگی، ترشحات داخل بینی و داخل گوش است و بخشی از آن هم به صورت ادرار به سمت کلیه می‌رود.

هضم چهارم: هضم بافتی یا سلولی

مرحله چهارم هضم، هضم سلولی است، یعنی عملی که اندام‌های هضم‌کننده ریز و بسیار میکروسکوپی داخل سلول انجام می‌دهند.

در این مرحله اخلاط کاملا شبیه اعضا شده و به آن ها می‌پیوندند.

در این هضم هر بافتی که مواد مورد نیاز خود را از رگ ها می گیرد و فضولات خود را هم به داخل رگ می ریزد که به روش های مختلف از بدن دفع می شوند.

تااینجا متوجه شدیم که هر کدام از این مراحل چه نقش مهمی در به وجود آمدن یک خوراک مناسب برای هر بافت ایفا می کند. برای اینکه غذای قابل هضم بهتر به معده برسد باید آن را به خوبی بجوید. برای اینکه معده بتواند کار خود را بهتر انجام دهد باید گرم باشد مثلا با خوردن آب یخ حین غذا آن را سرد نکنیم. متوجه شدیم برای اینکه کبد بتواند خلط مناسب تولید کند باید کاملا سالم باشد. 

یا به عبارت دیگر برای تولید خلط‌های خوب (خلط جَیِد) دو شرط وجود دارد: ۱.سالم بودن غذا. ۲.سالم بودن جگر. کشکاب سالم که منشاء تولید اخلاط و باعث حفظ سلامتی بدن است در اثر خوردن خوراک سالم و مناسبِ سن و سال و مزاج به وجود می‌آید.

اگر تعادل مواد موجود در خون مثل چربی‌ها (لیپیدها)، قندها و ادرار ترش به هم بخورد بیماری چربی خون (هایپرلیپیدمی)، مرض قند (هایپرگلایسمی) و نقرس به وجود می‌آید. اگر عملکرد طبیعی هر یک از اندام‌های بدن مختل شود، آن اندام دچار سوء مزاج می‌شود و مثل سوء مزاج معده یا جگر. اختلال در تولید اخلاط یا مربوط به غذای مصرفی است یا اختلال در عملکرد کبد یا معده یا اشتراک منفی چند مورد.

همانطور که همیشه در تمام مقالات گفته ایم اولین توصیه طب سنتی برای پیشگیری از بیماری ها و حتی درمان آن ها اصلاح سبک زندگیست. برای داشتن عمل گوارش کامل نیاز به اعضای گوارش سالم است.

• غذاها را به طور کامل بجوید، به طور منظم ورزش کنید.
• مصرف دخانیات، کافئین بیش از حد و الکل را قطع کنید.
• بدن خود را هیدارته نگه دارید ولی توجه داشته باشید حین و بلافاصله بعد از غذا آب مخصوصا آب سرد ننوشید.
• خواب کافی و منظم داشته باشید.
• بلافاصله بعد از غذا سیگار نکشید.
• بلافاصله بعد از غذا چای و قهوه ننوشید.
• استرس و اضطراب را از حودتان دور کنید.
• رژیم غذایی سالم داشته باشید.
• در رژیم خود از فیبرها بیشتر استفاده کنید.
• از برهم خوری، پرخوری، در هم خوری بپرهیزید.
• با عجله غذا نخورید.
• بلافاصله بعد از غذا میوه نخورید.
• غذای خیلی داغ یا خیلی سرد نخورید.
• بلافاصله بعد از غذا خوردن نخوابید. حداقل فاصله بین غذا خوردن و خوابیدن 2 ساعت باید باشد.
• دراز کشیدن کوتاه بعد از غذا برای هضم بهتر توصیه شده است. ابتدا چند دقیقه به پهلوی راست بخوابید و سپس روی پهلوی چپ دراز بکشید، در این حالت غذا در معده جاگیر شده و بهتر هضم می‌شود.
• بلافاصله بعد از غذا خوردن ورزش یا کار سنگین نکنید.
• ایستاده غذا نخورید.
• بلافاصله بعد از غذا حمام نکنید.
• هنگام غذا خوردن توجه کامل به غذایی که می خورید داشته باشید، به عنوان مثال هنگام غذا خوردن تلویزیون تماشا نکنید.
• مصرف غذاهای چرب به خصوص فست فودها و سرخ کردنی ها را کم کنید.
•  و در انتها طب سنتی برخی از خوراکی ها را برای کمک به هضم بهتر غذاها معرفی کرده است که در مقالات دیگر آورده ایم.